Komentar
Dili, “Disini ada lubang pak? Iha ne’e iha kuak ka lae?,” komandante ne’e husu ba katuas Caetano. Katuas Caetano doko ulun de’it. Konfuzaun. Katuas ba husu nia oan ida, “Bapa ohin dehan lubang ne’e dehan saida?” Nia oan hatán, “lubang ne’e dehan kuak. Apá tenke hateten ba bapa ne’e dehan, disini lubang tidak ada.” Katuas Caetano fila hateten ba komandante ne’e hodi dehan, “Disini ada lubang, iha ne’e iha kuak.” Ho oin mean no hirus boot, komandante ne’e see kilat tutun ba katuas Caetano hodi hateten, “Goblok! Lubang ada di mana? Kuak iha ne’ebé?”
 |
| Imajen Saudozu Konis Santana. Foto espesiál |
Istória badak ne’e, haktuir hosi matadalan, Pedro Ribeiro da Costa, ba jornalista TATOLI iha “Sala Multimedia”, sesta (10/5/2019). Istória ne’e akontese duni iha rai rohan ida ne’e nia husar leten, ne’ebé prezerva hela iha ezibisaun permanente “Resistir é Vencer!” iha Arquivo Museu da Resistência Timorense (AMRT). Reziste katak hatene rekonsilia diverjénsia pasadu nian hodi hasoru dezafiu prezente no futuru nian.
Sala Frente Klandestina ho Frente Eksterna
Iha sala ida ne’e, Pedro haktuir, ita iha ne’e Frente Armada, Frente Klandestina, Frente Eksterna (diplomátika) ka Frente Solideriedade, inklui igreja no juventude. Igreja nia papél importante. Ida ne’e, vizita Amu Papa João Paulo II mai Timor-Leste, 12 outubru 1989, misa iha tasi tolu. Momentu ne’e juventude uza oportuniade ne’e hodi espresa ita-nia hakarak. Sira halo demonstrasaun. Kuandu missa hotu, sira loke spanduk hakarak duni sai Indonézia no hakarak ukun rasik-án. Amu Papa fila tiha, loron ne’e ema kaer juventude hosi rohan ba rohan.
Iha ne’e, tanba jornalista mai barak ita halo demonstrasaun hodi hatudu ba mundu katak ita lakohi integrasaun maka dalan di’ak maibé hakarak ukun rasik-án maka dalan di’ak liu buat hotu.
Papél entre klandestina ho eksterna ne’e, klandestna hanesan ligasaun atu fó informasaun no fó apoiu lojístika ba ailaran no ba rai li’ur. Kuandu Ramos Horta sira ko’alia iha rai li’ur, hatudu prova liuhusi retratu kona-ba ema mate sira ne’e, halo komunidade internasionál hakfodak.
Loos! Iha Timor-Leste akontese violasaun direitu umanu ne’ebé kruel tebes. Iha ne’e, ita haree retratu, Abílio Araújo iha Angola, Marí Alkatiri iha Moçambique, no mós Ramos Horta ba Japaun ko’alia kona-ba Concelho Nacional da Resistência de Maubere (CNRM) no problema Timor iha rai li’ur hanesan iha Nasaun Unida no fatin seluk-tan.
Iha sala Frente Klandestina ho Frente Eksterna, iha replika ne’ebé reprezenta prizioneiru polítiku sira iha Antigu Komarka, Balide, Dili, Timor-Leste. Retratu replika ida ne’e reprezenta kondisaun prizioneru polítiku sira ne’ebé dadur iha fatin kloot ida ne’ebé halibur ema wa’in, ne’ebé iha kotuk no sori-sorin satan de’it ho didin-lolon be lahó ventilasaun no iha odamatan besi ne’ebé satan sira atu labele hakat sai ba li’ur ho livre.
Agora, iha ámbitu ukun rasik-án nia laran, ita ko’alia atu dada kadoras mai Timor-Leste maibé iha 11 dezembru 1989 asina akordu entre Ministru Negósiu Estranjeiru na’in rua, Gareth Evans (Austrália) no Ali Alatas (Indonézia), atu eksplora Timor nia petróliu. Maibé, sira asina akordu ne’e, sira iha helikoptru laran hodi semo hadulas hafoin maka sira asina. Maski nune’e, ema protesta sira iha fati-fatin tanba sira laiha direitu para esplora mina tanba sei iha problema nia laran. Ema konsidera akordu ne’e illegál.
Ida ne’e, akontesimentu Masakre Santa Cruz, 12 novembru 1999, ne’ebé jornalista Max Sthal, Steve Cox, Ami Goodman no Alan Nairn filma, prezerva hela iha sala ida ne’e nia laran. Aleinde ida ne’e, prezerva mós timoroam sira ne’ebé mate iha trajédia ne’e, ne’ebé konsege hetan fila fali ninia mate-ruin, sira-nia roupa sira bee ke’e sai hamutuk ho mate-ruin, prezerva hela iha vidru nia laran atu ema bele haree no hanoin beibeik. Tuir dadus, juventude ne’ebé mate iha Masakre Santa Cruz ne’e hamutuk 270, kanek 278 no juventude ne’ebé lakon hamutuk 270.
Hafoin akontesimentu kruel ne’e, iha 20 novembru 1992, inimigu sira kaptura luta na’in Kay Rala Xanana Gusmão iha ninia subar fatin iha Lahene, Dili. Iha prosesu julgamentu, hetan akuzasaun katak Xanana uza arma no kontra governu Indonézia, ema hatama ka kastigu Xanana iha komarka ho sentensa tinan 20. Iha biban ne’ebá, iha 12 novembru 1994, estudante timoroan sira ne’ebé hala’o hela estudu iha Jakarta-Indonézia, husu azilu polítiku iha Embaixada Amerika no retratu hosi estudante ida sa’e moru Embaixada Amerika nian, ninia replika mós prezerva iha sala ida ne’e (retratu Sr. Hugo hosi Suai-Covalima).
La kle’ur de’it, timoroan na’in rua, José Ramos Horta no Bispu Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB, ne’ebé manán prémiu Nobel ba Pás iha Noruega, 10 dezembru 1996, iha ámbitu komemorasaun ba loron direitu umanu ninian, konsege loke dalan ba referendu 1999. Rezultadu referendu, konsulta populár, ne’ebé anúnsiu iha 4 setembru 1999 ne’ebé fó sai hosi Sekretáriu Jerál Nasaun Unida, Kofi Annan, haktuir; ema timoroan sira ne’ebé hili autonomia espesiál hamutuk ema 94. 388 (21, 5%) no timoroan pro independénsia sira ne’ebé hili independénsia ema hamutuk 344. 580 (78,5%). Timor-Leste manán, Timor-Leste ukun rasik án.
Sala Frente Klandestina ho Frente Eksterna
Iha sala ida ne’e, Pedro haktuir, ita iha ne’e Frente Armada, Frente Klandestina, Frente Eksterna (diplomátika) ka Frente Solideriedade, inklui igreja no juventude. Igreja nia papél importante. Ida ne’e, vizita Amu Papa João Paulo II mai Timor-Leste, 12 outubru 1989, misa iha tasi tolu. Momentu ne’e juventude uza oportuniade ne’e hodi espresa ita-nia hakarak. Sira halo demonstrasaun. Kuandu missa hotu, sira loke spanduk hakarak duni sai Indonézia no hakarak ukun rasik-án. Amu Papa fila tiha, loron ne’e ema kaer juventude hosi rohan ba rohan.
Iha ne’e, tanba jornalista mai barak ita halo demonstrasaun hodi hatudu ba mundu katak ita lakohi integrasaun maka dalan di’ak maibé hakarak ukun rasik-án maka dalan di’ak liu buat hotu.
Papél entre klandestina ho eksterna ne’e, klandestna hanesan ligasaun atu fó informasaun no fó apoiu lojístika ba ailaran no ba rai li’ur. Kuandu Ramos Horta sira ko’alia iha rai li’ur, hatudu prova liuhusi retratu kona-ba ema mate sira ne’e, halo komunidade internasionál hakfodak.
Loos! Iha Timor-Leste akontese violasaun direitu umanu ne’ebé kruel tebes. Iha ne’e, ita haree retratu, Abílio Araújo iha Angola, Marí Alkatiri iha Moçambique, no mós Ramos Horta ba Japaun ko’alia kona-ba Concelho Nacional da Resistência de Maubere (CNRM) no problema Timor iha rai li’ur hanesan iha Nasaun Unida no fatin seluk-tan.
Iha sala Frente Klandestina ho Frente Eksterna, iha replika ne’ebé reprezenta prizioneiru polítiku sira iha Antigu Komarka, Balide, Dili, Timor-Leste. Retratu replika ida ne’e reprezenta kondisaun prizioneru polítiku sira ne’ebé dadur iha fatin kloot ida ne’ebé halibur ema wa’in, ne’ebé iha kotuk no sori-sorin satan de’it ho didin-lolon be lahó ventilasaun no iha odamatan besi ne’ebé satan sira atu labele hakat sai ba li’ur ho livre.
Agora, iha ámbitu ukun rasik-án nia laran, ita ko’alia atu dada kadoras mai Timor-Leste maibé iha 11 dezembru 1989 asina akordu entre Ministru Negósiu Estranjeiru na’in rua, Gareth Evans (Austrália) no Ali Alatas (Indonézia), atu eksplora Timor nia petróliu. Maibé, sira asina akordu ne’e, sira iha helikoptru laran hodi semo hadulas hafoin maka sira asina. Maski nune’e, ema protesta sira iha fati-fatin tanba sira laiha direitu para esplora mina tanba sei iha problema nia laran. Ema konsidera akordu ne’e illegál.
Ida ne’e, akontesimentu Masakre Santa Cruz, 12 novembru 1999, ne’ebé jornalista Max Sthal, Steve Cox, Ami Goodman no Alan Nairn filma, prezerva hela iha sala ida ne’e nia laran. Aleinde ida ne’e, prezerva mós timoroam sira ne’ebé mate iha trajédia ne’e, ne’ebé konsege hetan fila fali ninia mate-ruin, sira-nia roupa sira bee ke’e sai hamutuk ho mate-ruin, prezerva hela iha vidru nia laran atu ema bele haree no hanoin beibeik. Tuir dadus, juventude ne’ebé mate iha Masakre Santa Cruz ne’e hamutuk 270, kanek 278 no juventude ne’ebé lakon hamutuk 270.
Hafoin akontesimentu kruel ne’e, iha 20 novembru 1992, inimigu sira kaptura luta na’in Kay Rala Xanana Gusmão iha ninia subar fatin iha Lahene, Dili. Iha prosesu julgamentu, hetan akuzasaun katak Xanana uza arma no kontra governu Indonézia, ema hatama ka kastigu Xanana iha komarka ho sentensa tinan 20. Iha biban ne’ebá, iha 12 novembru 1994, estudante timoroan sira ne’ebé hala’o hela estudu iha Jakarta-Indonézia, husu azilu polítiku iha Embaixada Amerika no retratu hosi estudante ida sa’e moru Embaixada Amerika nian, ninia replika mós prezerva iha sala ida ne’e (retratu Sr. Hugo hosi Suai-Covalima).
La kle’ur de’it, timoroan na’in rua, José Ramos Horta no Bispu Don Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB, ne’ebé manán prémiu Nobel ba Pás iha Noruega, 10 dezembru 1996, iha ámbitu komemorasaun ba loron direitu umanu ninian, konsege loke dalan ba referendu 1999. Rezultadu referendu, konsulta populár, ne’ebé anúnsiu iha 4 setembru 1999 ne’ebé fó sai hosi Sekretáriu Jerál Nasaun Unida, Kofi Annan, haktuir; ema timoroan sira ne’ebé hili autonomia espesiál hamutuk ema 94. 388 (21, 5%) no timoroan pro independénsia sira ne’ebé hili independénsia ema hamutuk 344. 580 (78,5%). Timor-Leste manán, Timor-Leste ukun rasik án.
Sala Multimédia
Odamatan sala multimédia nian nu’udar replika ne’ebé halo tuir odamatan ba abrigu Konis Santana nian iha Mertutu-Ermera. Iha odamatan replika ne’e hada tuir fatuk natureza be atu hanesan fatuk orijin. Iha odamatan fatuk ne’e nia leten, atu hanesan loloos, orna ai-talik fuik nani ba mai. Maibé, ita ba abrigu orijinál iha Mertutu-Ermera, tuir loloos kuak segredu ki’ik-oan ida para ema deteta abrigu karik ita bele lalais dolar sai mosu iha kafé laran para halai sai.
Tama ba laran, iha replika abrigu Konis Santana nian ne’ebé hakonu ho sasán lubun ida ne’ebé babain Konis Santana uza, momentu nia subar iha abrigu laran. Iha kilat, mesin ketik, sumasu, kulxaun no kama andar ida. Iha ortóriu ne’ebé Konis Santana halo hosi nia liman-badaen, kruz ne’ebé nia halo, estátua Nosa Señora ne’ebé nia sosa rasik, hatúr ho nabilan. Abrigu ne’e halo iha señor Caetano ho dona Isabel ninia uma iha kuartu ida kotuk liu. Modelu abrigu ne’e halo hanesan ortóriu ne’ebé inimigu sira susar atu deteta no susar atu deskobre. Iha ortóriu oin, ita reza tiha hafoin ita bele sai fali.
Tuir istória, Konis Santana túr iha abrigu laran, mate mesa-mesak tanba moras. Só iha replika abrigu nia laran, iha vidru ida-nia laran, rai-prezerva hela roupa, sapatu, biti hirak ne’ebé fó hatais ka falun Konis Santana nia isin-mate hodi hatúr iha rai-kuak laran, wainhira família sira ho governu ba ke’e hikas nia mate-isin, hafoin ita ukun rasik-án ne’e. Replika abrigu Konis Santana nian ne’e reprezenta abrigu sira ne’ebé namkari ita territóriu Timor laran tomak.
Iha biban ida, tuir istória, Indonézia nia satellite hahú deteta abrigu ne’ebé Konis Santana subar ba ne’e, katak iha fatin ka uma ida ne’e iha kuak. Maibé sira ba buka la hetan. Entaun, militár Indonézia sira buka meiu harii postu ida no sira hela hamutuk ho uma na’in. Hela hamutuk uma ida entaun katuas Caetano mós preokupa tebes. Ema hela hamutuk ho ita ne’e, ita atu fó han ba Konis Santana ne’e halo nusa? Tein mós, sira tein hamutuk. Toba mós, sira toba hamutuk iha kuartu laran. Dilemátiku tebes. Atu halo oinsá?
Entaun, sira tein ne’e, atu hahán ne’e bele to’o iha Konis Santana nia liman, sira suru-subar etu tau iha ranta ki’ik-oan ida. Tanba iha Ermera-Mertutu rai malirin, etu ranta laran ne’e sikat-subar iha nia kalilin okos hodi lori fó ba Konis atu han. Maibé halo oinsá se inimigu sira hela hamutuk ita.
Kada lorokraik, katuas Caetano konvida membru militár sira ne’e atu reza hamutuk iha ortóriu oin. Maibé, tanba sira relijiaun musulmanu entaun sira ta’uk besik ba ita-nia Maromak. Ema be mai reza nakonu kuartu laran. Etu be ohin sikat subar ne’e, tau iha odmatan abrigu nia leten. Reza be reza, katuas Caetano dere odamtan abrigu nian be iha ortóriu nia sorin loloos ne’e, Konis rona no loke odamatan hodi simu etu iha ranta ne’e atu han. Durante semana ida-nia laran, sira lohi malu ho bapa javaneze sira ne’e, nune’e no nune’e hela de’it.
Durante semana ida militár sira hela iha uma ne’e, sira la deteta kuak ida iha uma laran. Maibé, kuak ida be nia rohan mosu iha kafé laran ne’e, iha uma li’ur ne’ebá, hada netik ho fatuk lubuk be lubuk. Ta’uk karik, bapa sira sira ne’e la’o ba mai iha li’ur atu deteta kuak refere, katuas Caetano ba suru fahi-teen be dois ne’e fakar netik iha kuak nia ibun ne’e para bapa sira hanoin keta fahi nia luan karik. Tanba, nia hatene katak bapa sira ne’e musulmanu entaun ta’uk hakbesik ba fahi nia teen tanba sira lulik han na’an fahi.
Iha loron ida, bapa sira sai hotu ba halo operasaun, komandante maka hela iha uma hamutuk ho katuas Caetano. Entaun, katuas Caetano ba to’os laran ne’ebé besik iha abrigu nia kuak ne’e, komandante ne’e konvense katuas Caetano hodi ko’alia lian-malaiu maibé kataus Caetano nein kompriende liafuan musan ida-nia magarti, tanba katuas lahatene ko’alia lian Malaiu.
“Disini ada lubang pak? Iha ne’e iha kuak ka lae?,” komandante ne’e husu ba katuas Caetano. Katuas Caetano doko ulun de’it. Konfuzaun. Entaun, katuas ba husu nia oan ida, “Bapa ohin dehan lubang ne’e dehan saida?” Nia oan hatán, “Lubang ne’e dehan kuak. Apá tenke hateten ba bapa ne’e dehan, disini lubang tidak ada.” Maibé, katuas Caetano fila hateten ba komandante ne’e hodi dehan, “Disini ada lubang.” Oh, Maromak Aileu! Ho oin mean no hirus boot, komandante ne’e see kilat tutun ba katuas Caetano hodi hateten, “Lubang ada di mana?”.
Katuas Caetano atrapalla uituan maibé nia hanoin kona Nosa Señora derepente ninia ideia mosu mesa-mesak. Katuas Caetano lori komandante ne’e ba hatudu kuak ne’ebé nia hakarak hatudu ba komandante ne’e. Nia loke baraka ki’ik-oan ida nia odamatan, nia hatudu ba sintina ida-nia kuak, “Ini lubangnya pak.” Komandante be ohin haksolok atu hetan kuak ka abrigu ne’ebé Konis Santana subar ba ne’e, ninia oin nakfilak sai maus hodi hateten, “Bukan, ini bukan lubang yang saya maksudkan.” La kle’ur, ninia membru-sira be patrolla mai fali, sira mós muda sai hosi fatin ne’e, to’o la buka fali abrigu ne’e nia kuak.
Istória ne’ebé haktuir no prezerva iha ezibisaun permanente ho tema “Resistir é Vencer!” iha AMRT ne’e, hahú hosi sala de chegada portugues to’o mai iha sala Multumédia, refleta kedas istória ki’ik-oan iha leten ne’e ninia fukun. Iha funu laran, ho espiritu nasionalizmu no espíritu unidade nasionál, timoroan sira konsolida kbi’it no matenek hodi dudu sees tiha rejime Soeharto to’o manán funu no hetan ukun rasikán.
Iha ambitu ukun rasik-án ne’e nia laran, timoroan-sira tenke reziste hodi luta dala ida tan ba libertasaun povu hosi moris terus no mukit. Reziste katak hatene rekonsilia diverjénsia pasadu nian hodi hasoru dezafiu prezente no futuru nian. Hakarak liberta imi-nia án no hatene imi-nia istória rasik, mai vizita lalehan “Resistir é Vencer!”.
Iha biban ida, tuir istória, Indonézia nia satellite hahú deteta abrigu ne’ebé Konis Santana subar ba ne’e, katak iha fatin ka uma ida ne’e iha kuak. Maibé sira ba buka la hetan. Entaun, militár Indonézia sira buka meiu harii postu ida no sira hela hamutuk ho uma na’in. Hela hamutuk uma ida entaun katuas Caetano mós preokupa tebes. Ema hela hamutuk ho ita ne’e, ita atu fó han ba Konis Santana ne’e halo nusa? Tein mós, sira tein hamutuk. Toba mós, sira toba hamutuk iha kuartu laran. Dilemátiku tebes. Atu halo oinsá?
Entaun, sira tein ne’e, atu hahán ne’e bele to’o iha Konis Santana nia liman, sira suru-subar etu tau iha ranta ki’ik-oan ida. Tanba iha Ermera-Mertutu rai malirin, etu ranta laran ne’e sikat-subar iha nia kalilin okos hodi lori fó ba Konis atu han. Maibé halo oinsá se inimigu sira hela hamutuk ita.
Kada lorokraik, katuas Caetano konvida membru militár sira ne’e atu reza hamutuk iha ortóriu oin. Maibé, tanba sira relijiaun musulmanu entaun sira ta’uk besik ba ita-nia Maromak. Ema be mai reza nakonu kuartu laran. Etu be ohin sikat subar ne’e, tau iha odmatan abrigu nia leten. Reza be reza, katuas Caetano dere odamtan abrigu nian be iha ortóriu nia sorin loloos ne’e, Konis rona no loke odamatan hodi simu etu iha ranta ne’e atu han. Durante semana ida-nia laran, sira lohi malu ho bapa javaneze sira ne’e, nune’e no nune’e hela de’it.
Durante semana ida militár sira hela iha uma ne’e, sira la deteta kuak ida iha uma laran. Maibé, kuak ida be nia rohan mosu iha kafé laran ne’e, iha uma li’ur ne’ebá, hada netik ho fatuk lubuk be lubuk. Ta’uk karik, bapa sira sira ne’e la’o ba mai iha li’ur atu deteta kuak refere, katuas Caetano ba suru fahi-teen be dois ne’e fakar netik iha kuak nia ibun ne’e para bapa sira hanoin keta fahi nia luan karik. Tanba, nia hatene katak bapa sira ne’e musulmanu entaun ta’uk hakbesik ba fahi nia teen tanba sira lulik han na’an fahi.
Iha loron ida, bapa sira sai hotu ba halo operasaun, komandante maka hela iha uma hamutuk ho katuas Caetano. Entaun, katuas Caetano ba to’os laran ne’ebé besik iha abrigu nia kuak ne’e, komandante ne’e konvense katuas Caetano hodi ko’alia lian-malaiu maibé kataus Caetano nein kompriende liafuan musan ida-nia magarti, tanba katuas lahatene ko’alia lian Malaiu.
“Disini ada lubang pak? Iha ne’e iha kuak ka lae?,” komandante ne’e husu ba katuas Caetano. Katuas Caetano doko ulun de’it. Konfuzaun. Entaun, katuas ba husu nia oan ida, “Bapa ohin dehan lubang ne’e dehan saida?” Nia oan hatán, “Lubang ne’e dehan kuak. Apá tenke hateten ba bapa ne’e dehan, disini lubang tidak ada.” Maibé, katuas Caetano fila hateten ba komandante ne’e hodi dehan, “Disini ada lubang.” Oh, Maromak Aileu! Ho oin mean no hirus boot, komandante ne’e see kilat tutun ba katuas Caetano hodi hateten, “Lubang ada di mana?”.
Katuas Caetano atrapalla uituan maibé nia hanoin kona Nosa Señora derepente ninia ideia mosu mesa-mesak. Katuas Caetano lori komandante ne’e ba hatudu kuak ne’ebé nia hakarak hatudu ba komandante ne’e. Nia loke baraka ki’ik-oan ida nia odamatan, nia hatudu ba sintina ida-nia kuak, “Ini lubangnya pak.” Komandante be ohin haksolok atu hetan kuak ka abrigu ne’ebé Konis Santana subar ba ne’e, ninia oin nakfilak sai maus hodi hateten, “Bukan, ini bukan lubang yang saya maksudkan.” La kle’ur, ninia membru-sira be patrolla mai fali, sira mós muda sai hosi fatin ne’e, to’o la buka fali abrigu ne’e nia kuak.
Istória ne’ebé haktuir no prezerva iha ezibisaun permanente ho tema “Resistir é Vencer!” iha AMRT ne’e, hahú hosi sala de chegada portugues to’o mai iha sala Multumédia, refleta kedas istória ki’ik-oan iha leten ne’e ninia fukun. Iha funu laran, ho espiritu nasionalizmu no espíritu unidade nasionál, timoroan sira konsolida kbi’it no matenek hodi dudu sees tiha rejime Soeharto to’o manán funu no hetan ukun rasikán.
Iha ambitu ukun rasik-án ne’e nia laran, timoroan-sira tenke reziste hodi luta dala ida tan ba libertasaun povu hosi moris terus no mukit. Reziste katak hatene rekonsilia diverjénsia pasadu nian hodi hasoru dezafiu prezente no futuru nian. Hakarak liberta imi-nia án no hatene imi-nia istória rasik, mai vizita lalehan “Resistir é Vencer!”.
